Hiện nay, có nhiều dòng họ trong cả nước đã ý thức được việc trùng tu, tu tạo hoặc xây dựng mới nhà thờ họ, công trình kiến trúc tâm linh nơi để mỗi dòng họ tưởng nhớ, thờ cúng ông bà tổ tiên. Phát huy truyền thống tốt đẹp của ông cha, phong tục tốt đẹp của Việt Nam và của người Á Đông “Uống nước nhờ nguồn” dù đi đâu hay làm gì thì cũng phải nhớ về cội nguồn, gốc gác của mình.
Kiến trúc sư nhận định “Nhà thờ họ được thiết kế theo kiểu kiến trúc đình, chùa làng cổ kính phù hợp vơi đời sống tâm linh của người Việt”.
Kiến trúc chùa Việt được xây dựng theo một lối kiến trúc tâm linh truyền thống mà cha ông đã để lại, đó có thể là: chùa chữ công, chùa chữ đinh, chùa chữ nhất, chữ nhị…Ngày nay khi áp dụng vào việc xây dựng nhà thờ tổ, nhà thờ họ đã bị thay đổi nhưng phần lớn vẫn đảm bảo những nét đặc trưng cơ bản.
- Một nhà thờ họ có liên quan chặt chẽ đến kiến trúc cổ. Tùy từng nơi, từng địa phương có cách biểu đạt và biến đổi khác đi đôi chút, nhưng vẫn giữ cái cốt cách là kết cấu gỗ, kết cấu vì kèo và chi tiết đẹp nhất là những chi tiết hoa văn được chạm khắc trên bộ vì (có giả gỗ).
- Nhà thờ họ là một trong những công trình được sử dụng lâu bền theo thời gian, không phải dễ gì mà thay đổi được. Chính vì vậy trước khi đi vào xây dựng, phải có sự cân nhắc, định hướng ngay từ ban đầu, không nên có sự tùy tiện trong tư duy về mặt hình thức và bố trí. Nhà thờ họ cũng là một công trình kiến trúc có tính cộng đồng của chung một dòng họ, không phải của riêng một cá nhân cho dù vai vế trong dòng họ ở vị trí đến đâu, nên tựu chung lại, kiến trúc và hình thức tổng quan của Nhà thờ họ phải phản ánh được cái riêng của dòng họ, bên cạnh những cái chung của mỗi thành viên họ tộc.
+ Mỗi địa phương có một phong tục, tập quán khác nhau, ảnh hưởng đến hình thức và kiến trúc của Nhà thờ họ. Sự đa dạng về văn hóa khiến người thiết kế phải rất tinh tế mới có thể đề xuất ra một bản thiết kế ưng ý. Bên cạnh những ý tưởng do chủ đầu tư đưa ra, người thiết kế sẽ tư vấn cho chủ đầu tư một cách cụ thể cách thức, quy trình thực hiện xây dựng Nhà thờ họ ra sao, hình thức kiến trúc như thế nào… Tuy nhiên, để có được bản thiết kế cuối cùng thì đòi hỏi sự bàn bạc, chỉnh sửa của các thành viên trong dòng họ ( người cao niên, hội đồng gia tộc, cả những người đóng góp kinh tế cho dòng họ…). Đây là một quá trình thỏa hiệp rất vất vả vì bao gồm nhiều thành phần khác nhau, ở nhiều độ tuổi khác nhau nên luôn có những ý kiến chỉnh sửa không hợp lý bên cạnh những chỉnh sửa đúng. Thêm vào đó, nếu chỉ do một nhóm người quyết định thiếu sự đồng thuận cao trong họ tộc, do có liên quan đến những yếu tố về mặt quan niệm văn hóa và tâm linh rất nhạy cảm nên nếu trong dòng họ cónhững sự kiện bất thường xảy ra (có người ốm, bị tai nạn…) đều được quy kết đến việc xây dựng nhà thờ họ dẫn đến sự mất đoàn kết không đáng có.
Mẫu nhà thờ họ được thiết kế hai tầng không phù hợp để làm nơi thờ tự.
- Các công trình tôn giáo tín ngưỡng, trong đó có nhà thờ họ là loại công trình đòi hỏi cao về tay nghề của thợ thi công cũng như phải có sự tính toán rõ ràng về mặt phong thủy.
- Về khuôn viên và cảnh quan, một Nhà thờ họ phù hợp phải có không gian chính và không gian sân vườn. Điều này phụ thuộc vào diện tích khu đất. trong khuôn viên có nhà bia, trồng các loại cây quý như cây si, cây đa và các hạng mục công trình phụ trợ khác như gác chuông, nhà thiêu hương, nhà bia, đặc biệt là yêu cầu một sân rộng để tập trung…. Cổng vào bao gồm cổng chính và 2 cổng phụ ở 2 bên. Có một lối vào chính có sân ở phía trước. Tuy nhiên, trong điều kiện “tấc đất tấc vàng” hiện nay, đặc biệt là các khu vực đô thị hóa mạnh thì việc có một diện tích đất vừa đủ là một yêu cầu không dễ đáp ứng được. Rất nhiều các công trình Nhà thờ họ buộc phải xây chen, kề vai thích cánh với các công trình nhà ở, làm mất đi rất nhiều các giá trị và tính tôn nghiêm của một Nhà thờ họ.
- Cột đá chạm chạm trổ lai căng, màu mè sử dụng ở mặt tiền đã phần nào làm cho hình thức và dáng vẻ của ngôi Nhà thờ họ truyền thống bị mất đi. Trang trí trong Nhà thờ họ vẫn là các mô tuýp trang trí truyền thống như long, ly, quy, phượng hay câu đối hoành phi… Nhà thiết kế chỉ quy định kích thước và một số tỷ lệ chính rồi khách hàng tự đi dặt mua hoặc chọn những sản phẩm đã làm sẵn “mỳ ăn liền” để đảm bảo thời gian nhanh gọn.
- Một vấn đề nữa cần quan tâm đó là yếu tố tín ngưỡng tâm linh. Xu hướng hiện nay rất nhiều người đều xem phong thủy. Khách quan mà nói, phong thủy trong kiến trúc là một yếu tố quan trọng. Đa phần khách hàng hiện nay đã “xem thầy” trước khi đến với kiến trúc sư, yếu tố quan trọng nhất của ngôi Nhà thờ họ là hướng nhà.
Thao khảo: Đinh Xuân Vinh
Hội Khoa Học Lịch Sử Việt Nam
